راه در جهان یکی و آن راستی است: گزارشی از چهارمین نشست جهانی درستی‌سنجی
نویسنده: فرهاد سوزنچی، سردبیر روحانی‌سنج و فکت‌نامه
تیر ماه امسال، شهر مادرید میزبان چهارمین نشست جهانی درستی‌سنجی* (فکت‌چکینگ) بود. نخستین چیزی که در نشست امسال جلب توجه می‌کرد، رشد چشمگیر شرکت‌کننده‌های نشست امسال نسبت به سال‌های گذشته بود: ۱۸۸ نفر از ۵۳ کشور جهان. “فکت‌نامه” -برای اولین بار- و “روحانی‌سنج” -برای سومین سال متوالی- ایران را در این گردهمایی سالانه نمایندگی می‌کردند.
در سال‌های اخیر انتشار و گردش بی‌واسطه اطلاعات نادرست و اخبار جعلی که از پیامد‌های عصر دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی‌اند، نیاز به درستی‌سنجی در سراسر جهان بیشتر شده شده است.
درستی‌سنجی سیاسی به شکل امروزی‌اش در سال ۲۰۰۳ و با سایت “فکت‌چک” در آمریکا آغاز شد و موفقیتش راه را برای پروژه‌های تاثیرگذاری چون “پُلیتی‌فکت” و بخش “فکت‌چکر” واشنگتن‌پست گشود. پلیتی‌فکت به‌خاطر فعالیت‌هایش در پوشش متفاوت انتخابات ریاست جمهوری سال ۲۰۰۸ آمریکا، موفق به دریافت جایزه پولیتزر شد.
پس از آن بود که فکت‌چکینگ مستقل در سایر نقاط جهان نیز ظاهر شد: “فول‌فکت” در بریتانیا، “چِکیادو” در آرژانتین و“آفریقا چک” در آفریقای جنوبی. با اینکه بیشتر این پروژه‌ها سیاسی هستند و گفته‌های اهل سیاست را درستی‌سنجی می‌کنند اما موسساتی مانند “ته‌ایت” در ترکیه و “اسنوپس” در آمریکا، صحت مطالب منتشر شده در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی را نیز دیدبانی می‌کنند.
امروز بیش از ۱۲۰ پروژه درستی‌سنجی در ۴۹ کشور جهان فعالیت می‌کنند و نهاد تازه تاسیس «شبکه بین‌المللی درستی‌سنجی» در موسسه پوینتر سالانه فکتچکرهای سراسر جهان را گردهم می‌آورد تا از یکدیگر بیاموزند و تاثیر کار خود را بیشتر کنند.
فکت‌چکینگ در منطقه
با وجود گسترش روزافزون پروژه‌های درستی‌سنجی در جهان، نقشه پراکندگی آنها منطقه خاورمیانه را تقریبا خالی نشان می‌دهد. به جز دو کشور ایران و ترکیه، هیچ پروژه فعال درستی‌سنجی در کشورهای منطقه وجود ندارد. چند سال پیش مصر پیشگام این کار در منطقه بود. مرسی‌متر که وعده‌های رییس‌جمهور وقت مصر را پیگیری می‌کرد، جزو اولین و پیشروترین پروژه‌های فکت‌چکینگ در منطقه بود. در افغانستان نیز صدروز برای نظارت بر دولت وحدت ملی افغانستان آغاز به کار کرد، اما فعالیت هر دو پروژه خیلی زود به پایان رسیدند. با اینکه ماه آینده پروژه درستی‌سنجی تازه‌ای در اسراییل آغاز به کار می‌کند، ولی همچنان جای خالی چنین فعالیت‌هایی در خاورمیانه به ویژه در کشورهای عرب منطقه به شدت احساس می‌شود.
از ایران دو پروژه –فکت‌نامه و روحانی‌سنج– روی نقشه ثبت شده‌‌اند که هیچ‌کدام از داخل ایران اداره نمی‌شوند. در واقع ایران تنها کشوری است که سایت‌های درستی‌سنجی‌اش از کشور خود دور هستند و از این جهت تجربه‌هایی منحصر به‌فرد محسوب می‌شوند.
گزارش نشست
نشست امسال با کارگاه‌های آموزشی کوتاه آغاز شد که شامل موضوعاتی مانند روش‌های جستجوهای پیشرفته، اصول پایه‌ای درستی‌سنجی و راه‌های سنجش تاثیرگذاری می‌شد. پس از آن شرکت‌کنندگان به قید قرعه و دوبه‌دو با یکدیگر دیدار‌های ۱۰ دقیقه‌ای داشتند تا مقدمه‌ای باشد برای آشنایی و گفتگو بین نمایندگان کشورهای مختلف.
یکی از مهمترین موضوعاتی که در این نشست مطرح بود راه‌های افزایش . کسب اعتماد مخاطبان فکت‌چکینگ، و یافتن روش‌هایی برای اندازه‌گیری تاثیرگذاری درستی‌سنجی بود. پژوهشگران زیادی بر تاثیر درستی‌سنجی روی شهروندان و رای‌دهندگان تحقیق می‌کنند و چند تن از آنان به مادرید آمدند تا یافته‌های خود را در قالب سخنرانی‌های کوتاه با فکتچکرها درمیان بگذارند.
تجربه‌های نو
بی‌شک یکی از مفیدترین بخش‌های نشست، سخنرانی‌های کوتاه بود که در آن فکت‌چکر‌هایی که در سال گذشته دست به ابتکاراتی در زمینه درستی‌سنجی زده‌اند، به ارائه تجربیات خود پرداختند. امسال نیز چند نفر برای این بخش انتخاب شدند: جولیان پِین فرانسوی درستی‌سنجی را به سطح شهر و به میان مردم می‌برد و با آنها مستقیما درباره اخبار و شایعات گفتگو می‌کند. او این ویدیوها را در فیسبوک منتشر می‌کند تا به دست کسانی که لزوما مخاطب تلویزیون و رسانه‌های سنتی نیستند، به ویژه جوانان برسد.
پِین همچنین از ابتکار ۱۷ رسانه‌ی فرانسوی گفت که در آستانه انتخابات ریاست جمهوری این کشور رقابت را کنار گذاشتند و در یک اقدام مشترک وبسایت کراس‌چک را راه انداختند تا به کمک یکدیگر جلوی گسترش اخبار جعلی و اظهارات نادرست را بگیرند. امری که می‌تواند الهام‌بخش بسیاری از رسانه‌ها در کشورهای مختلف باشد.
میشل لی از واشنگتن پست از تجربه صفحه ویژه درستی‌سنجی گفته‌های دونالد ترامپ گفت که در آن اظهارات رییس‌جمهور را بر اساس تاریخ و موضوع طبقه‌بندی شده است. قرار بود این پروژه محدود به ۱۰۰ روز نخست ریاست جمهوری ترامپ باشد اما به‌خاطر استقبال غیرمنتظره‌ای که از آن شد، لی و همکارانش آن را دستکم تا یک سال آینده ادامه خواهند داد.
آلبرتو پوتی، تهیه کننده تلویزیون ملی ایتالیا از برنامه‌‌ای در این شبکه گفت که در آن سیاستمداران با حضور در برنامه زنده با میزبانانِ فکت‌چکر خود درباره صحت برخی گفته‌های خود گفتگو می‌کنند. یکی از به‌یادماندنی‌ترین این برنامه‌ها در سال گذشته درستی‌سنجی ادعاهای نخست‌وزیر وقت ایتالیا ماتئو رنتسی با حضور خود او بود.
فکت‌ها و فناوری‌های نو
به کارگیری فناوری‌های نو به ویژه هوش مصنوعی در درستی‌سنجی یکی از موضوعات اصلی نشست مادرید بود. ابزارهای نوینی که هم در حوزه تکنولوژی و هم فناوری اطلاعات می‌توانند فرایند درستی‌سنجی را متحول کنند.
پژوهشگران موسسه فول‌فکت در بریتانیا مشغول توسعه ابزاری هستند که بتواند از صحبت‌های سیاستمداران، بلادرنگ اظهارات قابل بررسی را شناسایی کند و با اتصال به یک پایگاه داده طبقه‌بندی از درستی‌سنجی‌ها و پژوهشگران در کمترین زمان ممکن درستی یا نادرستی اظهارات را به مخاطبان ارائه دهد.
پیشتر ابزاری ساخته شده بود که به صورت اتوماتیک بخش‌هایی را که برای درستی‌سنجی مناسب است را از متن اظهارات جدا می‌کند تا کمک حال خبرنگاران و فکتچکرها باشد. استفاده از این ابزار همچنین می‌تواند نشان دهد هر سیاستمدار چه میزان از اظهاراتشان مبتنی بر فکت است.
با توجه به تجربه سال‌های اخیر در زمینه رواج اخبار نادرست در شبکه‌های اجتماعی، پیدا کردن راه‌حل‌های هوشمند برای انتشار اخبار جعلی، یکی از مهمترین دستور کارهای تحول رسانه‌ای در حوزه تکنولوژی ارتباطی است.
گسترش اینترنت و شبکه‌های اجتماعی بستری فراهم شده است تا اخبار دروغ و شایعه‌ها با سرعت بی‌نظیری پخش و هم‌رسانی شوند. پدیده‌ای که به خاطر عواقب خطرناکش موجب نگرانی بسیاری از روزنامه‌نگاران و پژوهشگران شده است. از همین رو نماینده‌های غول‌های اینترنتی گوگل و فیسبوک هم در مادرید حضور یافته بودند تا با کمک فکتچکرها به راهکارهای عملی برای مقابله با این پدیده برسند. به عنوان مثال فیسبوک قصد دارد با کمک فکتچکرهای مورد تایید «شبکه بین‌المللی درستی‌سنجی» مقاله‌ها و مطالب دروغ را شناسایی و علامت هشداری را به آنها ضمیمه کند تا خواننده بداند با خبری جعلی روبرو است.
پژوهشکده “ریپورترز لب” در دانشگاه دوک به سرپرستی بیل ادیر، بنیان‌گذار پلیتی‌فکت، سال‌هاست نیروی تحقیقاتی خود را بر یافتن راهکارهای فناوری-محور در حوزه درستی‌سنجی متمرکز کرده است. به تازگی این پژوهشکده با کمک گوگل، سامانه‌ای را راه‌اندازی کرده است تا در جستجوهای آنلاین جایگاه ویژه‌ای به مقاله‌های درستی‌سنجی درباره موضوعات مختلف بدهد و آنان را برجسته کند.
اعتماد مخاطبان
یکی از چالش‌های درستی‌سنجی بحث اعتماد است. مخاطبان (در همه جا) معمولا فکت‌هایی را که با عقاید و پیش‌داوری‌هایشان هماهنگ نیست رد می‌کنند یا دستکم بی‌تفاوت از کنارش می‌گذرند. متاسفانه بیشتر مردم تا زمانی از درستی‌سنجی حمایت می‌کنند و برایش هورا می‌کشند، که نادرستی گفته‌های جناح رقیب را برملا کند. آنا پاستور، مجری مشهور برنامه “اِل ابجتیوو” در میزگردی با همین موضوع، گفت: مردم نمی‌خواهند باورهایشان مورد سوال و نقد قرار بگیرد و دنبای مهر تایید بر آنها هستند.
طی یک سخنرانی جداگانه، تام روزِنستیل، پژوهشگر “انستیتو امریکن پرس” راه‌کاری برای چنین مشکلی پیشنهاد داد. به نظر او درستی‌سنجی سیاسی باید به تدریج از بررسی گفته‌های افراد فاصله بگیرد و به سمت بررسی‌های کلی و موضوع-محور برود. وقتی مقاله درستی‌سنجی نادرستی یک گفته به‌خصوص را رد می‌کند، طرفداران گوینده آن را به شکل حمله‌ای به او (و البته باورهای خود) می‌بینند و به راحتی از آن عبور می‌کنند و در اغلب موارد نادیده‌اش می‌گیرند. روزنستیل معتقد است اگر به جای افراد، موضوع و مسئله کلی موشکافی شود، خوانندگان بیشتری را جذب می‌کند و در معرض فکت‌ها و واقعیات قرار می‌دهد. گردانندگانِ “چِکیادو” در آرژانتین به تازگی بخشی را به مقاله‌های موضوعی اختصاص داده است و شاهد افزایش بازدید در مقایسه با مقاله‌های متمرکز بر یک سیاستمدار بوده‌اند.
در فکت‌نامه نیز با همین هدف و رویکرد، از همان آغاز بخش “مقاله‌ها” را در وبسایت گنجاندیم تا برخی مسائل را بدون انگشت گذاشتن روی فرد خاصی بررسی و درستی‌سنجی کنیم.
آینده فکت‌چکینگ در ایران
در سال‌های اخیر به ویژه در سایه انتخابات‌های یک سال اخیردر آمریکا، اروپا و البته در ایران، بحث درستی‌سنجی و اهمیت آن در دنیای امروز که با اطلاعات و اخبار درست و نادرست اشباع شده بیش از پیش نیاز به این‌گونه فعالیت‌های حقیقت‌یابی احساس می‌شود. استقبال غیرمنتظره‌ای که از روحانی‌سنج در چهارسال گذشته و سایت فکت‌نامه در ایام انتخابات ریاست جمهوری شد گواه آن است که نیاز به چنین پروژه‌هایی در فضای سیاسی ایران نیز احساس می‌شود. اهمیت آن از دید پژوهشگران داخلی این حوزه نیز به پنهان نمانده است. اخیرا در یک برنامه تلویزیونی در شبکه یک سیمای جمهوری اسلامی به معرفی وعده‌سنجی که یکی از شاخه‌های درستی‌سنجی است در کشورهای گوناگون پرداخته شد. فارغ از اینکه در توضیحاتش، کارشناس برنامه -شاید به‌خاطر محدودیت‌ها- اشاره‌ای به تجربه‌های ایرانی در خارج از کشور نکرد، اما صرف اینکه گفتگو درباره چنین فعالیت‌هایی به صدا و سیمای جمهوری اسلامی راه یافته است قدم فرخنده‌ای است.